Kanttekeningen bij The Passion Of The Christ (revised)

Donderdag 01 April 2004 om 17:31

The Passion Of The Christ bevat nogal wat beelden die uitleg behoeven. Gibson geeft die uitleg niet: hij verwacht blijkbaar een basiskennis bij de kijker die er naar mijn vaste overtuiging bij veel bezoekers niet is. In deze posting wil ik een begin maken met het aanstippen van wat zaken. Aanvullingen en correcties zijn welkom.

Vooraf: uit het geheel blijkt dat Gibson uit meerdere bronnen heeft geput. Jezus' leven is beschreven in vier evangeliën, die allevier een iets ander perspectief hebben.

Mattheus schreef zijn boek vooral voor de Joden, en gebruikte waarschijnlijk het evangelie van Markus als leidraad. Mattheus veronderstelt een grote kennis van de Joodse geschriften bij zijn lezers en wijst hen regelmatig op de vervulling van de profetiën. Hij beschrijft het lijden en sterven van Jezus als een apocalyptisch drama.

Markus en Lukas geven een meer puntige weergave, waarbij Lukas duidelijk heeft geschreven voor een publiek dat vertrouwd was met de Griekse en Romeinse manier van vertellen.

Johannes' evangelie is als laatste geschreven, in de tijd dat de vroege kerk al een paar decennia achter de rug had. Hij legt de nadruk op de overeenkomsten en verschillen tussen het Christelijke geloof en haar wortels, het Judaïsme. Zijn evangelie somt wel de feiten op, maar plaatst ze direct in een context. Hij legt (soms expliciet, soms tussen de regels door) veel achtergronden en verbanden uit. Doordat het perspectief varieert, wijkt soms ook de inhoud af. Zo schrijven Mattheus en Lukas dat Jezus zweeg tegenover Pilatus (wat Pilatus 'zeer verwonderde'), terwijl Johannes vertelt dat Jezus weliswaar bondig, maar to-the-point Pilatus duidelijk maakt wie Hij is en wat Pilatus' rol is.

Gibson kiest per scene voor een van de vier schrijvers.

Naast de bijbel klinken ook een paar bij-bellen, zogezegd. Zoals Dave al opmerkte zijn de belangrijkste daarvan de meditaties van Anne Catherine Emmerich (1774-1824), mystica, visionaire, profetes en drager van de stigmata. Emmerich claimt openbaringen te hebben ontvangen over de kruisweg van Jezus, en blijkbaar gelooft Gibson haar.

Daarnaast gaat hij tamelijk vrij om met symboliek: soms levert dat weliswaar diepzinnige momenten op, maar het blijft bijbelinleg in plaats van bijbeluitleg.

Zo verschijnt Satan aan de water en bloed zwetende Jezus in de tuin van Getsemane, in de gedaante van een androgyne vrouw (met weggeschoren wenkbrauwen en de ingedubde stem van een man) waaruit een slang voortkomt. Jezus herwint zijn kracht en vermorzelt de kop van de slang - een verwijzing naar Genesis 3:15. Fraai, maar zo staat het niet in de bijbel. Emmerich noemt wel de verleidingen van Satan, maar zwijgt over de slang.

Op weg naar de hogepriester wordt Jezus over de muur van een hoger gelegen pad naar beneden gegooid, waar hij blijft hangen aan de kettingen waarmee hij gebonden is. Daar ontmoet hij nogmaals Judas, zijn letterlijk aan lager wal geraakte verrader. Ook hier interpreteert Gibson Anne Emmerich erg vrij: zij verhaalt dat Jezus over de reling van een brug in de beek Cedron wordt geworpen, waaruit Hij vervolgens zou hebben gedronken, onderwijl psalm 110 citerend: "Onderweg lest Hij Zijn dorst bij een beek en Hij draagt het hoofd fier opgeheven." In de evangeliën lezen we hier niets over, evenmin over een tweede confrontatie met Judas.

Het chaotische schijnproces dat volgt is wel bijbels weergegeven, inclusief de elkaar tegensprekende 'getuigen' en de beschuldiging dat Jezus gezegd zou hebben "Breek deze tempel af, en in drie dagen zal Ik hem weer opbouwen." Dat had Hij ook gezegd, maar Johannes legt uit dat hij daarmee niet de tempel van Salomo maar zijn eigen lichaam had bedoeld, dat zou worden afgebroken en in drie dagen weer opgebouwd.

Judas vlucht verward, achtervolgd door een groep kinderen die in zijn ogen demonen schijnen. Als ze eindelijk weg zijn, bevindt Judas zich onder een boom, naast het karkas van een lam ezel waaruit vliegen komen die om zijn hoofd zoemen. Een subtiele verwijzing naar de 'lord of the flies', Baal-Zebub of Beëlzebub, een van de namen van Satan. Allemaal heel beeldend, maar niet gebaseerd op de evangelieën.

Gibson laat Jezus' blik tijdens de rechtzitting voor Pilatus omhoog dwalen, waar Hij een duif ziet fladderen: een verwijzing naar de doop in de Jordaan, toen de Heilige Geest als een duif op Hem neerdaalde en Johannes de Doper Jezus identificeerde als 'Gods Zoon, het Lam van God dat de schulden der wereld op zich neemt'. Eeuwen eerder sprak de profeet Jesaja al over de komende Messias, die als een Lam ter slachting zou worden geleid.

Pilatus stelt het volk voor de keuze: Jezus (de Zoon van God, de Vader) of Barabbas (Bar betekent zoon, Abba is vader). In de loop der eeuwen is al veel nagedacht over de betekenis van deze wonderlijke naamsovereenkomst. Voor sommige Islamitische kerkleiders was het aanleiding tot het vermoeden van een verwisseling: Jezus van Nazareth zou per abuis zijn vrijgelaten, en Jezus BarAbbas zou in zijn plaats zijn gekruisigd. Daarmee kon men de vele getuigenissen over de verschijningen van Jezus na zijn dood verklaren zonder Zijn Godheid te hoeven erkennen.

De eerste flashback tijdens de geseling toont de voetwassing, een avond eerder. Maria van Magdala is getuige van Jezus' lijdensweg, en als ze na afloop van de geseling Jezus' bloed opdept, zien we door haar ogen in een volgende flashback plotseling Jezus gehurkt in het zand schrijven, en een kring van farizeërs die stenen voor hem neergooien en weglopen. Maria richt zich op, door Jezus gered van steniging nadat ze betrapt was op overspel. De bijbel biedt geen handvatten voor de suggestie dat Maria van Magdala deze vrouw was.

Rondom de geseling sluipen verschillende denkbeelden van Anne Emmerich in het verhaal: Jezus' verblijf in een onderaardse kerker; de permanente nabijheid van zijn moeder, Maria; de beide Maria's die Jezus' bloed opdeppen met doeken die ze van Pilatus' vrouw hebben gekregen; het satanische genoegen waarmee de Romeinse soldaten Jezus afranselen - allemaal niet-bijbels. Ook Veronica (haar naam komt van 'vera icon', 'getrouwe afbeelding'), de vrouw die tijdens de kruisweg Jezus' gezicht dept waarna de afdruk van Zijn gezicht op de doek achterblijft, is in de bijbel niet terug te vinden.

Als Jezus voortstrompelt met het kruis op zijn rug, flitsen fragmenten van de intocht in Jeruzalem, een week eerder, als flashback door het beeld. Een juichende menigte zwaait met palmtakken en legt mantels op de weg om Jezus welkom te heten. De kerk herdenkt deze intocht op Palmpasen, de zondag voor Pasen.

Als Jezus en Simon van Cyrene bijna bij Golgotha zijn aangekomen, zien we in een flashback Jezus tijdens de Zaligsprekingen op de Olijfberg. Hij zegt tegen zijn toehoorders: "Jullie hebben gehoord, dat er gezegd is: 'Heb uw naaste lief en haat uw vijand'. Maar ik zeg jullie: heb je vijanden lief en bidt voor wie jullie vervolgen" en "Ik ben de Goede Herder. Een goede Herder geeft zijn leven voor zijn schapen. Niemand ontneemt mij het leven, maar ik leg het uit mijzelf af. Ik heb macht het af te leggen en heb macht om het weer op te nemen. Dit gebod heb ik ontvangen van mijn Vader."

De flashbacks tijdens de voorbereiding voor de kruisiging tonen de voorbereiding voor het paasmaal, de avond daarvoor, en Jezus die tegen zijn discipelen zegt: "Jullie zijn mijn vrienden. Er is geen grotere liefde, dan als een man zijn leven geeft voor zijn vrienden." Als de kleren van zijn lijf worden gescheurd, zie je Jezus het dek opslaan waaronder de paasbroden liggen. Als de spijkers door zijn handen worden gedreven, zie je Jezus die zijn discipelen voorhoudt: "Dit is een nieuwe opdracht die Ik u geef: heb liefde voor elkaar. Heb voor elkaar net zoveel liefde als Ik voor u heb. Aan de onderlinge liefde zullen de mensen zien dat u mijn discipelen bent. Jullie geloven in Mij. Jullie weten, dat ik de Weg, de Waarheid en het Leven ben. Niemand komt tot de Vader, dan door Mij."

De flashbacks tijdens de kruisiging verhalen nu verder over de instelling van het Avondmaal. Jezus breekt het brood, en zegt: "Neemt en eet hiervan. Dit is Mijn lichaam, dat voor jullie gegeven wordt." Daarna reikt hij de beker met wijn aan, en zegt: "Neem en drink hiervan. Deze beker is het nieuwe verbond in Mijn bloed, dat vergoten wordt voor de vergeving van onze zonden. Doe dit tot Mijn gedachtenis." Deze woorden klinken bij elke viering van het Heilig Avondmaal, een sacrament dat tot de dag van vandaag door alle Christelijke kerken wordt gevierd. Daarmee belijden we dat Jezus' dood en opstanding ons verzoening en nieuw leven bracht. Tegelijk is het Heilig Avondmaal een vooruitblik naar de bruiloft van het Lam, als Jezus terugkeert.

Jezus die boven de grond zweeft als Zijn kruis wordt omgedraaid, de raaf die de ogen van de spottende medegekruisigde uitpikt - het is niet terug te vinden in de bijbel.

De woorden die Jezus aan het kruis spreekt, komen letterlijk uit de bijbel. Als Maria en Johannes onder aan het kruis staan, laat Gibson (in lijn met de Rooms-Katholieke traditie) Maria uitspreken dat ze met Jezus wil sterven. Dat is niet terug te vinden in het evangelie. Jezus' woorden "Vrouw, zie uw zoon" (tegen Maria) en "Zoon, zie uw moeder" wél. Het Aramese woord dat hier vertaald wordt met 'zien' betekent écht zien, iemand zien staan, omkijken naar.

Als Jezus zegt 'Het is volbracht' bedoelt hij daarmee dat zijn taak, te lijden en sterven als plaatsvervanger voor jou en mij, vervuld is. Het is het slotwoord uit Psalm 22, dezelfde psalm waarin eeuwen eerder de kruisiging, Jezus' dorst en het verdobbelen van zijn kleren door de soldaten werd voorspeld. Het citaat uit Jesaja (dat Gibson bij het begin van de film toont) vertelt ook over dat onbegrijpelijke, dat door Jezus' dood ons het leven is gegeven. Zijn laatste woorden, "In Uw hand beveel ik mijn geest" zijn een citaat uit Psalm 31, vers 6. Op Goede Vrijdag herdenken Christenen dit lijden en sterven van Jezus.

De diepe duisternis en de heftige aardbeving na Jezus' dood staan in de bijbel. De traan uit de hemel staat niet zo beschreven, maar wat is het een prachtige symboliek!

Nadat Jezus van het kruis is gehaald, wordt Hij in het nieuwe graf van een rijke man gelegd. De slotscene toont heel subtiel Jezus' doorboorde hand, waaruit je kunt opmaken dat deze scene geen flashback is maar een vervolg van de hoofdlijn. De bijbel beschrijft heel expliciet dat Hij uit het graf is opgestaan! Groot nieuws, met verstrekkende gevolgen. Dat vieren we op de Paasmorgen.

- Review
- Ondertitels
- Timon Ramaker
- The Life
- Passion weblog